ल्याक्सेटिभ (Laxative) भनेको कब्जियत (Constipation) हटाउन प्रयोग गरिने औषधि हो, जसले दिसा गर्न सजिलो बनाउँछ। चिकित्सकको सल्लाहमा सीमित मात्रामा प्रयोग गरिँदा यो उपयोगी हुन्छ। तर, यसको अत्यधिक वा गलत प्रयोग (Laxative Abuse) स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन सक्छ — विशेषगरी ठुलो आन्द्रा (Colon) मा गम्भीर असर पार्न सक्छ।
ल्याक्सेटिभ दुरुपयोग ?
ल्याक्सेटिभ दुरुपयोग तब हुन्छ जब कुनै व्यक्तिले यसलाई नियमित, अत्यधिक वा अनावश्यक रूपमा प्रयोग गर्छ।
यो प्रायः निम्न समूहका मानिसहरूमा देखिन्छः
वजन घटाउने प्रयासमा रहेका व्यक्ति (विशेष गरी खान नखाने विकार – anorexia nervosa वा bulimia भएका)
“डिटक्स” वा “सफाइ”का नाममा शरीर सफा गर्ने गलत विश्वास राख्ने व्यक्ति
दीर्घ कब्जियत भएका व्यक्ति, जसले चिकित्सकको सल्लाह बिना आफैं औषधि लिन्छन्
तर, वास्तविकतामा ल्याक्सेटिभले तौल घटाउँदैन; किनकि यसले केवल मोटा आन्द्रामा काम गर्छ, जबकि अधिकांश पोषक तत्व साना आन्द्रामा नै अवशोषित भइसकेका हुन्छन्।
ल्याक्सेटिभले ठुलो आन्द्रामा पार्ने असर
ठुलो आन्द्राको मुख्य काम पानी र इलेक्ट्रोलाइट (सोडियम, पोटासियम) अवशोषण गर्नु र दिसा तयार गर्नु हो। जब लामो समयसम्म stimulant laxative (जस्तै Bisacodyl, Senna, Cascara आदि) को प्रयोग गरिन्छ, यसले आन्द्राको सामान्य काममा अवरोध ल्याउँछ।
फलस्वरूप निम्न समस्याहरू देखिन सक्छन् —
Lazy Bowel Syndrome (Cathartic Colon): आन्द्रा बाहिरी औषधि बिना काम गर्न नसक्ने बन्छ। औषधि नखाँदा कब्जियत अझ बढ्छ।
Colon Tone हराउने: आन्द्राको पर्खालको मांसपेशी कमजोर भएर दिसा स्वाभाविक रूपमा आउँदैन।
डिहाइड्रेशन र इलेक्ट्रोलाइट असन्तुलन: अत्यधिक दिसा र पानीको कमीले शरीरमा पोटासियम र सोडियम घटाउँछ, जसले कमजोरी, मुटुको धड्कन असामान्य, र मांसपेशी दुखाइ ल्याउँछ।
Melanosis Coli (आन्द्राको कालो दाग): दीर्घ प्रयोगले आन्द्राको भित्तामा कालो रंग जम्ने अवस्था आउँछ।
आन्द्राको ब्याक्टेरिया सन्तुलन बिग्रनु: बारम्बार सफाइ हुँदा प्राकृतिक ब्याक्टेरियाको सन्तुलन बिग्रन्छ, जसले पाचन प्रणाली र रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति दुबै घटाउँछ।
अन्य असरहरू
ल्याक्सेटिभ दुरुपयोगले केवल आन्द्रा मात्र होइन, पुरै शरीरलाई असर पार्न सक्छ —
मिर्गौलामा क्षति (Kidney Damage)
शरीरको कमजोरी, निम्न रक्तचाप
पोषक तत्वको कमी (Vitamin र Mineral Deficiency)
मानसिक निर्भरता – औषधि बिना दिसा हुन नसक्ने डर
ल्याक्सेटिभ दुरुपयोगका चेतावनी संकेतहरू
लामो समयको कब्जियत वा बारम्बार पातलो दिसा
पेट दुख्ने, फुल्ने, ग्यास बन्ने
बारम्बार ओभर-द-काउन्टर औषधि प्रयोग गर्ने बानी
तौल बढ्ने डर
कमजोरी वा मांसपेशी दुखाइ
सुरक्षित विकल्प र रोकथामका उपायहरू
आहारमा फाइबर बढाउने: साबुत अन्न, तरकारी, फलफूल, दाल आदि खाने।
पर्याप्त पानी पिउने: दिनभरि कम्तीमा २–३ लिटर पानी पिउनु।
नियमित व्यायाम गर्ने: हिँडडुल र शारीरिक क्रियाकलापले आन्द्राको गति सुधार्छ।
स्व-औषधि प्रयोग नगर्ने: कब्जियत लगातार रहे चिकित्सकको सल्लाह लिनु।
मूल कारण पहिचान गर्ने: थाइराइड, आन्द्रा रोग, वा औषधिको असर जस्ता कारण पत्ता लगाई उपचार गर्नु।
कहिले चिकित्सकलाई देखाउने ?
यदि तपाईंलाई लामो समयदेखि कब्जियत छ, औषधि बिना दिसा हुँदैन, वा डिहाइड्रेशन र पेट दुखाइको समस्या छ भने ग्यास्ट्रोएन्टेरोलोजिस्टसँग तुरुन्त सल्लाह लिनुहोस्। सुरुवातमै उपचार गर्दा दीर्घकालीन समस्या रोक्न सकिन्छ।
निष्कर्ष
ल्याक्सेटिभले अस्थायी राहत दिन सक्छ, तर यसको दुरुपयोगले मोटा आन्द्रा तथा सम्पूर्ण पाचन प्रणालीमा गम्भीर क्षति पुर्याउन सक्छ।
स्वस्थ जीवनशैली, फाइबरयुक्त आहार र पर्याप्त पानी सेवन नै दीर्घकालीन समाधान हुन्।
👉 “तपाईंको आन्द्रा संवेदनशील छ त्यसलाई हेरचाह गर्नुहोस्, दुरुपयोग होइन।”
