प्रा.डा. रविन्द्र श्रेष्ठ
स्ट्रोक भनेको मस्तिष्कको कुनै भागमा रगतको प्रवाह अवरुद्ध हुँदा हुने (पक्षघात) एक ज्यानमारा चिकित्सकीय आकस्मिक अवस्था हो, जसका कारण केही मिनेटमै मस्तिष्कका कोषहरू मर्न थाल्छन्। लक्षणहरू ढिलो पहिचान हुने, अनियन्त्रित उच्च रक्तचाप र मधुमेहका घटनाहरू बढ्दै जाने, र धेरै क्षेत्रमा समयमै उपचार नपाइने जस्ता कारणले गर्दा यो अहिले विश्वभर मृत्युका प्रमुख कारणमध्ये एक बनेको छ।
यस गम्भीर अवस्थाबारे विश्वव्यापी सचेतना जगाउनका लागि हरेक वर्ष विश्व स्ट्रोक दिवस मनाइन्छ, जसको उद्देश्य चेतावनी संकेतहरू चिन्नु, रोकथाममा ध्यान दिनु, र समयमै उपचार सुनिश्चित गर्नु हो।
यस लेखमा हामी विश्व स्ट्रोक दिवस २०२५ को महत्त्व, स्ट्रोकका प्रमुख लक्षणहरू, रोकथामका उपायहरू, उपलब्ध उपचारहरू, र समयमै हस्तक्षेपले कसरी ज्यान बचाउन सकिन्छ भन्ने विषयमा चर्चा गर्नेछौं।
विश्व स्ट्रोक दिवस २०२५ : “हरेक मिनेट महत्वपूर्ण हुन्छ” यसै कारण हरेक वर्ष अक्टोबर २९ गते विश्व स्ट्रोक दिवस मनाइन्छ जनस्वास्थ्यका लागि सचेतना जगाउने, रोकथाममा ध्यान दिने र समयमै उपचारका लागि सबैलाई उत्प्रेरित गर्ने उद्देश्यका साथ।
इतिहास र महत्व
विश्व स्ट्रोक दिवस सन् २००६ मा World Stroke Organization (WSO) ले सुरु गरेको हो। यस दिवसले विश्वभर बढ्दो स्ट्रोकको समस्या र यसको प्रभावबारे चेतना फैलाउने उद्देश्य राख्दछ।
हरेक वर्ष करोडौँ मानिस स्ट्रोकको शिकार हुन्छन्, र धेरैजसोले दीर्घकालीन अपाङ्गता भोग्नुपर्छ। नेपाल लगायत दक्षिण एशियामा उच्च रक्तचाप, मधुमेह, अनियमित मुटुको धड्कन र निष्क्रिय जीवनशैलीले स्ट्रोकको जोखिम अझ बढाएको छ।
स्ट्रोक दिवसले हामीलाई सम्झाउँछ — लक्षणहरू चिन्नुहोस्, समयमै अस्पताल पुग्नुहोस्, र जीवन बचाउनुहोस्।
२०२५ को थीम: “Every Minute Counts” — “हरेक मिनेट महत्वपूर्ण हुन्छ”
यो वर्षको आधिकारिक नारा हो “हरेक मिनेट महत्वपूर्ण हुन्छ।”
यसले स्ट्रोकको लक्षण पहिचानमा ढिलाइ नगर्न सन्देश दिन्छ।
स्ट्रोक भनेको समयसँगको दौड हो — छिटो उपचारले जीवन र मृत्युबीचको फरक तय गर्न सक्छ।
थीमले FAST सिद्धान्तलाई जोड दिन्छ:
- F – Face Drooping (मुख झुकेको छ?)
- A – Arm Weakness (हात कमजोर छ?)
- S – Speech Difficulty (बोल्न गाह्रो छ?)
- T – Time to Call Help (तुरुन्त सहयोग माग्नुहोस्!)
यी संकेतहरू देख्नेबित्तिकै अस्पताल पुर्याउनु अत्यन्त जरुरी हुन्छ।
स्ट्रोकका प्रकारहरू
इस्केमिक स्ट्रोक (Ischemic Stroke):
मस्तिष्कमा रगत पुर्याउने धमनी बन्द वा साँघुरो हुँदा हुन्छ। उच्च रक्तचाप, कोलेस्ट्रोल र मुटुको धड्कन गडबडीले जोखिम बढाउँछ।
हेमोराजिक स्ट्रोक (Hemorrhagic Stroke):
मस्तिष्कको रगत नली फुट्दा हुने रक्तस्राव। यो गम्भीर अवस्था हो र तुरुन्त सर्जिकल उपचार आवश्यक पर्छ।
क्रिप्टोजेनिक स्ट्रोक (Cryptogenic Stroke):
परीक्षणपछि पनि कारण पत्ता नलाग्ने स्ट्रोकहरू। सम्भावित कारणहरूमा आनुवंशिक प्रभाव वा मुटु सम्बन्धी लुकेका समस्या हुन सक्छन्।
प्रारम्भिक लक्षणहरू
स्ट्रोकका सुरुवाती लक्षणहरू तुरुन्त चिन्नु अत्यन्त जरुरी छ:
- बोल्न वा बुझ्न कठिनाई
- शरीरको एक भाग (मुख, हात, खुट्टा) सुन्निनु वा कमजोर हुनु
- एक वा दुवै आँखाबाट धुम्म वा धुम्र दृश्य
- अज्ञात कारणले हुने तीव्र टाउको दुखाइ
- सन्तुलन गुम्नु वा हिँड्न गाह्रो हुनु
यी लक्षणहरूलाई कहिल्यै बेवास्ता नगर्नुहोस्। तुरुन्त नजिकको अस्पताल पुग्नुहोस्।
स्ट्रोकका प्रमुख कारणहरू
- अनियन्त्रित उच्च रक्तचाप
- मधुमेह र उच्च ब्लड सुगर
- उच्च कोलेस्ट्रोल र धमनीमा बोसो जम्मा हुनु
- धूम्रपान र मदिरा सेवन
- मोटोपन र निष्क्रिय जीवनशैली
- पारिवारिक इतिहास र आनुवंशिक कारण
स्ट्रोक कसरी रोक्न सकिन्छ?
स्ट्रोक रोकथामको सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय — स्वस्थ जीवनशैली अपनाउनु।
✅ सन्तुलित आहार र नियमित व्यायाम
✅ रक्तचाप, सुगर र कोलेस्ट्रोल नियमित जाँच
✅ धूम्रपान र मदिरा सेवन त्याग
✅ तनाव नियन्त्रण र पर्याप्त निद्रा
✅ विशेषज्ञ डाइटिसियनको सल्लाहअनुसार आहार योजना
उपचार र तात्कालिक हस्तक्षेप
स्ट्रोक भएपछिको पहिलो घण्टा “गोल्डेन आवर” हो।
समयमै अस्पताल पुग्दा थ्रोम्बोलाइटिक औषधि वा थ्रोम्बेक्टोमी प्रक्रिया मार्फत रगत प्रवाह पुनः सुरु गर्न सकिन्छ।
हेमोराजिक स्ट्रोकमा तत्काल सर्जिकल उपचार वा रक्तस्राव नियन्त्रण आवश्यक पर्छ।
ॐ हस्पिटल एण्ड रिसर्च सेन्टरमा अनुभवी न्युरोलोजिस्ट, अत्याधुनिक CT/MRI प्रणाली, २४ घण्टा आपतकालीन सेवा र पुनर्स्थापना (rehabilitation) सुविधासहित सम्पूर्ण स्ट्रोक व्यवस्थापन उपलब्ध छ।
पुनर्स्थापना (Rehabilitation)
स्ट्रोकपछि पुनर्स्थापनाले जीवनलाई पुनः सामान्य बनाउन मद्दत गर्छ:
- फिजियोथेरापी: शरीरको शक्ति र सन्तुलन पुनः ल्याउन
- स्पिच थेरापी: बोल्न र बुझ्न सहज बनाउन
- अक्युपेसनल थेरापी: दैनिक कार्यहरू पुनः सिक्न
- मनोसामाजिक सहयोग: आत्मबल र आत्मविश्वास पुनः स्थापित गर्न
अन्त्यमा
स्ट्रोक कुनै पनि उमेरमा हुनसक्छ।
सन्देश सरल छ — लक्षण चिन्नुहोस्, समय नफाल्नुहोस्, तुरुन्त अस्पताल पुग्नुहोस्।
विश्व स्ट्रोक दिवस २०२५ को मूल सन्देश :
👉 “हरेक मिनेट महत्वपूर्ण हुन्छ।” जीवनको मूल्य समयमै कदम चाल्नमा छ।
(बरिष्ठ न्यूरोलोजिष्ट प्रा.डा. श्रेष्ठ काठमाडौंको चावहिलस्थित ॐ हस्पिटल एण्ड रिसर्च सेन्टरमा कार्यरत हुनुहुन्छ।)
